Tərcümə :
Biz ona ( Muhamməd ( s . ə . ə . v .)) şer öyrətmədik və bu ona heç yaraşmaz da ( lazım da deyildir ). Ona vəhy ounan ancaq öyüd - nəsihət və ( haqla batili ayırd edən ) açıq - aşkar Qurandır ki , (69).
Onunla ağıl və bəsirət sahiblrini qorxutsun və deyilən söz ( əzəldən buyurduğumuz əzab hökmü ) kafirlər barəsində gerçək olsun (70).
Təfsir :
O, (Muhamməd (s)) şair deyil, diri və ağıl sahiblərini qorxudub çəkindirəndir.
Dediyimiz kimi bu surədə üsuliddin, tövhid, nübüvvət və məaddan geniş bəhslər olmuş müxtəlif yerlərdə bu məsələnin birindən o birisinə keçilmişdir.
Ötən ayələrdə söhbət tövhid və məaddan getmişdir. İndiki iki ayədə isə nübüvvət barədə söhbət açılır. Bu ayələrdə Peyğəmbər ə deyilən böhtanların ən məşhuruna işarə edilmiş və dərhal cavavb söylənilmişdir. O böhtan peyğəmbərin dediyi ayələrin şerə bənzədilməsidir. Müşriklər peyğəmbəri şair adlandırmış və Allah tərəfindən gələn ayələrə isə şer adı vermişlər.
Ayə buyurur:
«Biz ona şer öyrətmədik və bu ona heç yaraşmaz da»
Müşriklər nə üçün peyğəmbəri şair adlandırmışlar? Bir halda ki, peyğəmbər heç bir vaxt şer deməmişdir. Bunun səbəbi budur ki, Quran bütün qəlblərə nüfuz tapmış və hamısını özünə cəzb etmişdi. Onda olan gözəllik, incəlik, intonasiya, fəsahət və bəlağət inkar olunası deyil. Hətta müşrikləripn özüdə bu gözəlliklərə elə vurğun olmuşdular ki, bəzi gecələr gizlincəsiə peyğəmbərin evinin arxasına gəlib onun Quran oxumasına qulaq asırdılar.
Bir çox şəxsiyyətlər olmuşdur ki, «Quran»ın bir neçə ayəsini eşitməklə onun vurğunu olmuş və həmin məclisdə iman gətirmişdir.
Belə bir fürsətdə camaatın bu asimanı vəhydən xəbərsizliyi nəticəsində şer və şairlik söz-söhbəti araya girdi. Bunun özü də «Quran»ın əzəmətinə açıq bir etiraf idi.
Bəs nə üçün şair olmaq və onun dediklərini şer adlandırmaq peyğəmbərə layiq deyil və bu onun məqamını aşağı salar? Bunun səbəbi budur ki, «vəhy» ilə «şer»in yolu bir-birindən fərqlənir. Məsələn:
1.Şer xəyal vasitəsilə deyilən bir şeydir. Şairin ən çox arxalandığı xəyaldır. Ancaq vəhy Şer xəyal vasitəsilə deyilən bir şerdir. Şairin ən çox həqiqətdir və Allah tərəfindən göndərilir;
2.Şer insanın müxtəlif halları əsasında qaynayır və cuşa gəlirvə hər bir zaman dəyişə bilər. Lakin vəhy Allah tərəfindən göndərilmiş və heç bir zaman dəyişilmir;
3.Şerdə çox vaxt qeyri həqiqət və mübaliğədən (şişirtmə) istifadə olunur. Hətta deyilmişdir: «Əhsənuş-şeri əkzəbuhu « yəni şerlərin ən gözəli ən çox yalan deyilənidi, ancaq vəhiydə yalnız düzgün və doğru sözlər deyilir;
4.Şair sözlərini ardıcı l gətirmək, qafiyəsini düzüb-qoşmaq üçün məcbur olur ki, oxşar və eyni vəznli sözlərdən istifadə etsin. Bunun nəticəsində də bir çox həqiqətlər tapdalanır. Ancaq Quranda heç bir həqiqət tapdalanmamış və hamısı olduğu kimi bəyan edilmişdir.
5.Təfsirçilərdən birinin dediyinə əsasən «şer» yerdən səmaya parvaz edən bir topludur. «Vəhy» isə göydən yerə nazil olan bir proqram və topludur.
Beləliklə də vəhy ilə şer tamamilə bir-birindən fərqlənirlər.
Ancaq bunu deyək ki, müsəlman şairlərə münasibət başqa cürdür. Çünki onlar şer ilə müqəddəs bir hədəfə doğru irəliləyir və yalan və digər bəyənilməz şeylərdən istifadə etmirlər. Lakin şairlərin əksəriyyəti yuxarıda dediyimiz bəndələrə aiddirlər. Məhz bu səbəbdən Allah-təala «Şüəra» surəsinin 224-cü ayəsində buyurur:
«Şairlərə (Peyğəmbərə həcv edən müşrik və kafir şairlərə) gəldikdə isə, onlara yalnız azğınlar uyar».
Daha sonra isə həmin ayənin ardınca buna mənalı və ağlabatan bir səbəb gətirərək buyurur:
«Məgər görmürsənmi ki, onlar hər bir vadidə sərgərdan gəzib dolaşırlar? (Hər tərəfə meyl edir, müxtəlif mövzularda istədiklərni yazıb birini yalandan mədh, digərini isə əbəs yerə həcv edirlər) Və onların etmədikləri şeyləri deyirlər. (Onların dediklərinin əksəriyyəti yalandır) (Şüəra-225-226).
Ancaq həmin surənin sonuncu ayəsində mömin və müqəddəs hədəf uğrunda şer yazan şairlər istisna olunaraq yalançı şairlərdən fərqləndirilirlər.
Peyğəmbər (s) şair deyildir. Ayədə deyilən «Biz ona şer öyrətmədik» cümləsinin mənası budur ki, o şerdən kənar və uzaqdır. Çünki ona təlim edilən şeylərin hamısı Allah tərəfindəndir.
Tarix və rəvayətlərdə deyilmişdir ki, Peyğəmbər (s) öz dediklərinə aid bir şeydən istifadə etmək istədikdə şer olduğu kimi yox, onu çevirib əksinə deyər və sözlərin yerini dəyişərdi.
Məsələn, bir gün Peyğəmbər öz sözlərini qüvvətləndirmək üçün ərəblərin məşhur və tanınmış şairlərindən birinin «sətubdi ləkəl əyyamu ma kuntə cahilən, və yətikə bil əxbari mən ləm tüzəvvid» şerini sözlərin yerini dəyişərək belə oxudu : «Sətubdi ləkəl əyyamu ma kuntə cahilən yətikə mən ləm tüzəvvid bil əxbari»
«Ona vəhy olunan ancaq öyüd-nəsihət və (haqla batili ayırd edən ) açıq-aşkar Qurandır».
«(«Quran»ı göndərməkdən hədəf budur) ki, onunla ağıl və bəsirət sahiblərini qorxutsun və deyilən söz (əzəldən buyurduğumuz əzab hökmü) kafirlər barəsində gerçək olsun.
Həqiqətən də bu ayələr «zikr» (xəbərdarlıq)dır. Bu ayələr Quran ayələridir. İnsanı oyadır, həqiqəti və haqqı olduğu kimi bəyan edir. Elə bu səbəbə görə insanı qəflət yuxusundan oyadır.
Bu ayədə Quran imanı «həyat» və möminləri «dirilər və bəsirət sahibləri», bunun müqabilində isə kafirləri «ölülər» adlandırmışdır. Bir tərəfdən «həyy» (diri) vədigər tərəfdə «kafirlərin» (kafirlər) sözləri qərar tutmuşlar. Bu mənəvi həyat və ölümdür. Mənəvi həyatt və ölüm zahiri həyat və ölümdən qat-qat yuxarıdır. Əgər həyatın mənası «nəfəs almaq», «yemək», «yol getmək», və s.-dirsə bu bütün heyvanlarda da var. (Deməli, bu həqiqi həyat deyil) Bu insani həyat deyil. İnsani həyat odur ki, insanın ağlı, düşüncəsi irəliləsin, ruhun müsbət cəhətləri artsın, təqvalı, güzəştə gedən, fədakar, əxlaqlı və fəzilət sahibi olsun və nəfsinin qulu olmasın. Quran insana bu həyatı öyrədərək onu tərbiyələndirir.
Ümumiyyətlə insanlar Quranın dəvəti qarşısında iki dəstəyə bölünürlər. Birinci dəstə diri və oyaq olan insanlardır. Bu dəstə «Quran»ın dəvətini qəbul etmiş və onun çəkindirib qorxutduğu şeylərdən kənar gəzirlər. İkinci dəstə isə qəlbləri ölmüş kafirlərdir. Bu dəstə «Quran»ın dəvəti qarşısında heç vaxt müsbət cavab verməmişlər. Bu ayə onlara hüccəti tamam edir və əzab vədəsinin onların barəsində olmasını gerçəkləndirir.
İncəlik .
Qəlblərin «həyat və ölümü»
İnsan bir neçə cür həyat və ölümə malikdir.
Birirnci «nəbati» həyat və ölümdür. Bu mərtəbədə insan böyüyür, qidalanır və nəsil artımı olur və bitkilərlə bərabərdir.
İkinci «heyvani» həyat və ölümdür.
Buna aid «hiss etmək» və «hərəkət etmək» və sairlərini misal göstərməkolar. Bu mərtəbədə də insan digər heyvanlarla misaldır.
Ancaq həyat və ölümün üçüncü növü insanlara məxsusdur və onu bitki və heyvanlardan ayırır. O həyat « insani və ruhani» həyatdır. Bu həyat islami rəvayətlərə görə «həyatul-qulub» (qəlblərin həyatı) adlandırılmışdır. Qəlbdən məqsəd isə «ruh və əql»dir.
Həzrəti Əli (ə) xütbə və qısa sözlərində bu məsələyə çoxlu işarələr etmişdir. «Quran»a aid olan xütbələrin birində deyilir: «Qurana yaxşı diqqət edin. O, qəlblərin baharıdır».(Nəhcül-Bəlağə. 110-cu xütbə)
Başqa bir yerdə hikmət və elm barədə deyilir: «Hikmət ölü qəlblərin həyatıdır».
Bəzi sözlərdə qəlbin xəstəliyini bədən xəstəliyinin müqabilində qərar verərək buyurur: «Qəlbin xəstəliyi bədən xəstəliyindən də pisdir».
Başqa bir yerdə isə buyurur:
«Hər kəsin vərə, təqvası az olsa onun qəlbi ölər».
Quran da insanlar üçün zahiri görmə, eşitmə, dərk etmə qüvvələrindən başqa xüsusi görmə, eşitmə və dərk etmə qüvvələri dərk etmişdir. Necə ki, kafirlər barədə buyurur:
«Onlar kar, lal və kordurlar (haqqı eşitməz, danışmaz və görməzlər). Buna görə də (öz pis adətlərindən, yaramaz əməllərindən geri dönməz və haqqı) dərk etməzlər». (Bəqərə surəsi. 117-ci ayə).
Yenə də Bəqərə surəsində münafiqləri (iki üzlü şəxsləri) qəlbi xəstə adlandırmış və Allah-ın onların xəstəliklərinə əlavə etməsini bəyan etmişdir:
«Onların ürəyində nifaq (münafiqlik) və həsəd mərəzi (xəstəliyi) var. Allah onların mərəzini daha da artırır». (Bəqərə-10).
Başqa bir ayədə ürəyində Allah qorxusu olmayanları daşürək adlandıraraq, onların qəlblərinin qəmbər daşından (çay daşı) da bərk olmasını bildirir:
«Bundan sonra qəlblərininz yenə sərtləşərək daş kimi, bələ daha da qatı oldu». (Bəqərə-74).
Digər bir ayədə isə kafirlərdən bir dəstəsini (ürəyi pak olmayanlar» adlandıraraq buyurur:
«Onlar elə kəslərdir ki, Allah onların ürəklərini təmizləmək istəməmişdir». (Maidə-41)
Bunların hamısının müqabilində isə «Ənam» surəsinin 36-cı ayəsində buyurur:
«(Sənin dəvətini) ancaq cani -dildən eşidənlər qəbul edər. Ölüləri də Allah dirildər. Sonra onlar Allah-ın hüzuruna qaytarılar».
Bu və bu kimi ayələrdən məlum olur ki, Quran «insani və ruhani həyat»ı əsas həyat hesab edir. Çünki insanın bütün dəyər və qiyməti bu həyatda gizlənmişdir.
Yaşayış, şüur, görmək, eşitməkvə digər qüvvələrin hamısı həqiqətdə bu həyatda (insani və ruhani həyatda) cəm olmuşlar. Baxmayaraq ki bəzi təfsirçilər bunların hamısını məcazi mənaya işarə bilmişlər. Ancaq bu dəstə Quranın ruhu ilə aşna olmamış və onun ibarələrini yaxşı başa düşməmişdir. Həqiqət isə odur ki, Quran deyir. Heyvani yaşayış (həyat) və ölüm isə sünidir.
Ruhani həyatın ölüm və həyat səbəbləri çoxdur. O cümlədən «nifaq», «təkəbbür», «hirslənmək», «qürur», «cəhl» və digər böyük günahlar qəlbi öldürür. İmamlardan bizə gəlib çatan dualarda da bu məsələyə işarə olunmuşdur:
«Mənim böyük səhvim qəlbimi öldürmüşdür».
Bizim bəhs etdiyimiz ayələr də bu həqiqəti təkidləndirir. Dünyada daima yeyib-içməklə güzəran keçirən, heç bir məzlüma kömək etməyən, insanları haqqa dəvət edənlərə müsbət cavab verməyən, zalımların zülmündən narahat olmayan, Məzlümların halına heyfislənməyən, təkcə özlərini fikirləşən və başqalarından hətta öz mənliyindən (ruhi mənlik və şəxsiyət) xəbərsiz olan insanlar sağmı hesab olurlar? (Əsla belə deyil. Onlar ruhən ölmüş, cismən sağ olan insanlardır).
Təkcə yemək yeməklə, paltar geyib dağıtmaqla, yatıb və durmaqla keçən həyat yaşamaqdırmı? (Əlbəttəki xeyir).
Əgər yaşamaq bunlardırsa bəs onda insanla heyvanlar arasında nə fərq var?
Deməli, gərək qəbul edək ki, bu həyatdan (heyvani həyatdan) əlavədə bir həyat vardır (ruhani həyat). Quran da həmin həyat barədə söhbət edir.
Təccüblü budur ki, Quran ölüb getmiş ancaq ölümlərində insani həyat ruhu olanları diri, dünyada diri olan ancaq heyvani həyatlarında ruhani həyatdan heç birəsər- əlamət olmayanları ölü hesab edir.