Ötən dərslərdən müəllimin üzərinə üç əsaslı vəzifə düşdüyü bəlli oldu. Indi isə tələbələrin üzərinə düşən üç əsaslı vəzifə haqda danışmaq istəyirik:
1. Tələbələrin özünə aid olan vəzifələr;
2. Tələbələrin müəllimə qarşı olan vəzifələri;
3. Tələbələrin sinifdə üzərinə düşən vəzifələr.
Bunu da qeyd edək ki, yataqxanalarda müvəqqəti məskunlaşmış tələbələrin də riayət etmələri zəruri olan bə’zi vəzifələr vardır. Bu və növbəti dərslərimizdə bütün bu məsələlər haqda ətraflı söhbət açacağıq.
TƏLƏBƏ LƏRİN ÖZÜNƏ AİD OLAN VƏZİFƏLƏR
1. Tələbələr təhsilə başlamazdan əvvəl özlərini müxtəlif elmlərə yiyələnməyə hazırlamalıdırlar. Bunun üçün də onlar hər şeydən əvvəl mə’nəvi saflığa xüsusi diqqət yetirməlidirlər. Əkindən əvvəl yerin şumlanması zəruri olduğu kimi, elm və təhsilə başlamazdan əvvəl də insanın mə’nəvi saflığa və əxlaqi dəyərlərə yiyələnməsi ən ümdə məsələlərdən biri hesab olunur. Çünki islam maarifi yalnız pak qəlblərdə özünə yer tapır. Peyğəmbər (s) bu haqda buyurur: «İnsanın cismində elə bir üzv vardır ki, əgər sağlam olarsa, bütün bədən sağlam olar, korlanarsa, bütün bədəni zəiflədib aradan aparar. Bilin ki, həmin bədən üzvü qəlbdir».
Müsəlman əxlaq alimləri hafizə zəifliyinin aradan qaldırılması üçün pərhizkarlığı və günahdan çəkinməyi tövsiyə etmişlər. Çünki ruhi aludəlik islam elm və maarifinə yiyələnməyə böyük maneəçilik törədir. Bunun üçün də elmə yiyələnmək istəyən şəxslər təhsilə başlamazdan əvvəl mə’nəvi və ruhi saflığa böyük diqqət yetirməli və itaətsizlik üzündən günaha düçar olmalarına yol verməməlidirlər.
2. Tələbələr elm və təhsil üçün münasib olan gənclik illərini mə’nasız məşğuliyyətlərlə keçirməməlidirlər. Çünki insanın əhval-ruhiyyəsi onun gənclik dövründə daha da fəal olur. Həmçinin ictimai və şəxsi məs’uliyyətlər adətən zehni məşğuliyyətlərə səbəb olacaq həddə olmur. Bunun üçün də gənclik illərində elm və təhsillə məşğul olmağa daha çox imkan yaranır.
Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuş hədisdə deyilir: «Kiçik yaşlarında öyrənilən elm daş üzərinə yonulan yazıya, qocalıqda öyrənilən elm isə su üzərində yazılan yazıya bənzəyir».
Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, insan yaşa dolduqca onun cismi və zehni qabiliyyəti zəifləyib azalmağa doğru gedir. Yasin surəsinin 68-ci ayəsində deyilir:«Hər kəsə uzun ömür versək, onu xilqətcə dəyişib tərsinə çevirərik [qüvvəsini alar, gözünün nurunu aparar, hafizəsini zəiflədib bildiklərini unutdurar, özünüdə uşaq kimi edə rik]...»
İnsan yaşa dolduqca elm və təhsilə lazım olan şərait məhdudlaşır və elmə yiyələnmək olduqca çətinləşir. Kiçik yaşlarında elmə yiyələndikdə isə insanın əhval-ruhiyyəsi yaşa dolduqca da ona elmi fəaliyyətlərini davam etməyə imkan verir. Lakin kiçik yaşlarından elm və təhsildən uzaq düşdükdə, bir çox hallarda yaş həddi ötdükdə elmə yiyələnmək olduqca çətin olur. Hərçənd istənilən yaş həddində elmə yiyələnmək heç də qeyri-mümkün deyil. Belə ki, tarixə nəzər saldıqda orta yaşlarında elm və təhsilə başlayan və bu yolda ağır zəhmətlərə qatlaşan və nəticədə böyük nailiyyətlər əldə edən şəxslərin şahidi oluruq. İslam dünyasının dahi alimlərindən olan Səkkakini buna misal çəkmək olar.
3. Elm sahəsində fəaliyyət göstərən şəxslər imkan daxilində onları elmi fəaliyyətlərdən uzaqlaşdıran məşğuliyyətlərdən uzaq olmağa çalışmalıdırlar. Çünki daim yemək, geyim, məskən, gəzinti, qazanc və bu kimi şeylər haqda düşündükdə elm və təhsil üçün düşünüb-daşınmağa onda nə vaxt qalır, nə də maraq. Elm rifah, naz-ne’mətlə dolu olan həyatla deyil, yalnız səbr və təmkinlik, müvəqqəti ləzzətlərə göz yummaqla əldə olunur.
4. Elm adamları onları elm və təhsildən uzaqlaşdırıb mə’nasız əyləncələrə sürükləyən şəxslərdən uzaq olmağa və elmi fəaliyyətlərə sövq edən və bu işdə onlara köməklik edən şəxslərlə ünsiyyətdə olmağa çalışmalıdırlar.
5. Elm sahəsində fəaliyyət göstərən şəxslər öz məqsədlərinə çatmaq üçün mətin və vüqarlı olmalıdırlar. Yalnız belə olduqda insan yüksək elmi məqamlara nail ola bilər. Çünki kiçik elmi dərəcələrə qane olmaq insana elm və təhsildə böyük maneələr yaradır və insan adətən istəyindən azına nail olur. Onun arzuları isə əldə etdiklərindən daha çox olur. Bunun üçün də böyük elmi dərəcələrə nail olmaq istəyən hər bir şəxs bu yolda əzab-əziyyətlərə qatlaşmalı olur, lakin bə’zən məqsədinə çata bilmir. Məqsədi kiçik elmi dərəcələr olan şəxslər isə çox az hallarda buna nail ola bilirlər.
6. Elm sahəsində fəaliyyət göstərən şəxslər elmi mətləblərə böyük həvəs və maraqla yanaşmalı, hər hansı bir şəraitdə yeni elmi mətləblərlə qarşılaşdıqda tənbəllik etmədən onun öyrənilməsinə can atmalıdırlar.
7. Elm sahəsində fəaliyyət göstərən şəxslər yiyələndikləri elmə ağıl və məntiqlə yanaşmalı, dərsin öyrənilməsində düzgün üsul seçməli və ibtidai məsələlərlə tanış olmadan çətin mövzulara girişməməlidirlər. Müqəddəimə ilə tanış olmadan yüksək səviyyəli mövzuları mütaliə etmək olduqca səhv və heç bir müsbət nəticə verməyən bir üsuldur. Lakin təəssüflər olsun ki, bə’ziləri başqalarının yanında iftixar hissi keçirsinlər deyə, belə bir yanlış üsula əl atırlar.
TƏLƏBƏ İLƏ MÜƏLLİM ARASINDA QARŞILIQLI MÜNASİBƏT
1. Bu barədə tələbələrin üzərinə düşən ən başlıca vəzifə özlərinə elm və əxlaqi səviyyəsi yüksək olan müəllim və mütəxəssisləri seçmələridir. Müəllimin tələbələrin tə’lim-tərbiyəsində qoyduğu tə’sirə nəzər salsaq, bunun əhəmiyyətini daha yaxından dərk etmiş olacağıq. Tə’lim-tərbiyəmizin və mə’nəviyyatımızın saflığını hər hansı bir müəllimin ixtiyarına qoyuruqsa, hər şeydən əvvəl tərbiyə aldığımız müəllimin təqva və davranışına, elmi səviyyəsinin hansı dərəcədə olduğuna diqqət yetirməliyik. Çünki müəllim öz elmi mə’lumatlarını mö’təbər mənbələrdən əldə etməli və masa arxasında oturmağa xatir yalnız bir neçə kitab mütaliə etməklə kifayətlənməməlidir.
2. Tələbə müəllimini öz doğma atası, hətta ondan da üstün hesab etməlidir. Çünki ata adətən övladının cismi tərbiyəsi ilə məşğul olur. Müəllim isə onun ruhi tərbiyəsini öz öhdəsinə götürür. Bunun üçün də müəllimin hüququnu qorumaq hər bir tələbə üçün vacib və zəruridir.
İmam Zeynəlabidin (ə) bu haqda buyurur: «Təhsil aldığınız şəxslərə ehtiramla yanaşın. Onların dediklərini diqqətlə dinləyin, iştirak etdiyiniz məclislərdə onlara tə’zim edin. Səsinizi onların səsindən ucaltmayın, ona sual verildikdə qənaətbəxş cavab verməyincə qabaqlamağa can atmayın. Onun yanında kimsə ilə söhbət və kiminsə qeybətini etməyin. Sizin yanınızda onun haqda xoşagəlməz sözlər söylənilərsə, onu müdafiə etməyə çalışın. Çatışmazlıqlarına göz yumub müsbət xüsusiyyətlərini üzə çıxarın. Onlarla düşmənçilik edən şəxslərlə ünsiyyətdə olmayın və onun dostları ilə düşmənçilik etməyin. Əgər bunlara riayət etsəniz, O böyük Allahın mələkləri şəhadət verəcəklər ki, onun haqqını ödəmiş və tədris etdiyi elmi camaata xatir deyil, Allaha xatir öyrənmisiniz».
3. Tələbələr müəllimlərinin qarşısında təvazökar olmalıdırlar. Bu xüsusiyyət digər alimlərin qarşısında edilən təvazökarlıqdan daha artıq olmalıdır. Çünki o, öz elmi ilə yanaşı müəllimlik məqamına da yiyələnir. Tələbə müəlliminin qarşısında təvazökarlıq edərsə, onun haqqını ödəməklə yanaşı elmindən də kifayət qədər bəhrələnmiş olur.
Peyğəmbər (s) bu haqda buyurur: «Elmə yiyələnin və ona xatir vüqar və təmkinliyi öyrənin. Təhsil aldığınız şəxslərin qarşısında da təvazökar olun».
4. Tələbələrin üzərinə düşən vəzifələrdən biri də öz rə’ylərini müəllimin rə’yindən üstün tutub onun səhv və nəyisə bilməməsində ittiham etməməsidir. Tələbələr imkan daxilində öz rə’ylərinin səhv, müəllimin rə’yinin isə doğru və düzgün olduğunu hesab etməlidirlər. Belə bir rəftar həm müəllimə olan ehtiramına, həm də həqiqətin aşkara çıxmasına səbəb olur. Hətta müəllimin səhvə yol verdiyi tələbəyə mə’lum olduqda belə, bunu dərhal tələbələrin qarşısında aşkara çıxarmamalıdır. Alimlərin bir çoxu müxtəlif elmi məsələlərdə müəllimlərinin nəzərləri ilə müvafiq olmadıqda belə, onlar sağ olduqları son günədək öz fikirlərini bildirməkdən çəkinmişlər.
5. Tələbə müəlliminə qarşı hörmətlə yanaşmalı və onu şə’ninə layiq olan ad və təxəllüslərlə çağırmalıdır. Yazı və ya çıxışlarında müəlliminin adını çəkdikdə onu hörmət və ehtiramla yad etməlidir.
6. Tələbələr müəllimi sağ ikən qədrini bilməli, etdiyi nəsihətlərə qulaq asıb gündəlik işlərində ona kömək əlini uzatmalıdır. Dünyasını dəyişdikdə isə onun adına xeyirxah işlər görüb, dualarında Allah-taaladan bağışlanmasını diləməlidir.
7. Tələbələr sinfin ən yaxşı yerində müəllimə yer təklif etməli, onunla ədəblə davranıb söhbət etməlidirlər. Müəllimə müraciət etdikdə ən gözəl ifadələrdən istifadə edib hörmət və ehtiramını saxlamağa çalışmalıdırlar.
8. Diqqət yetirmək lazımdır ki, müəllimin dərsə olan səy və çalışqanlığı tələbələrin təhsilə olan həvəslərindən irəli gəlir. Bunun üçün də tələbələr təhsilə böyük həvəs göstərib öz fəaliyyətləri ilə dərsin gedişatını canlandırmalıdırlar.
9. Müəllim səhvə yol verdikdə tələbələr sanki bunu hiss etməyib onun başqalarının yanında rüsvay olmasına yol verməməlidirlər. Müəllimin geyimində eyb və nöqsan olduqda (məsələn, düyməsi açıq olduqda), təklikdə müraciət edərək, ədəblə xəbərdarlıq etmək lazımdır.
10. Tələbələr müəllimin narahatçılığına səbəb olan şeylərə yol verməməlidirlər. Elmi fəaliyyətələrlə, şəxsi və ailə məsələləri ilə məşğul olarkən vaxtını almamalı və yalnız qəbul üçün ayırdığı vaxtlarda müraciət eməlidirlər.
DƏRSİN XÜLASƏSİ
Elm və təhsilə hazırlıqlı olmaq, gənclik dövründən səmərəli istifadə etmək, zehni məşğuliyyətləri azaltmaq, yüksək elmi dərəcələrə nail olmaq haqda düşünmək, elm və təhsilə yiyələndikdə düzgün üsullardan istifadə etmək, elm sahəsində fəaliyyət göstərən şəxslərin təhsildən əvvəl diqqət yetirmələri zəruri olan məslələrdəndir.
Tələbələrin üzərinə düşən ən ümdə vəzifələrdən biri də elm və əxlaqi səviyyəsi yüksək olan şəxsiyyətlərdən dərs almaq, müəllimə ata gözü ilə baxıb ona hörmətlə yanaşmaq və onun qarşısında təvazökar olub zəhmətini layiqincə qiymətləndirməkdən ibarətdir.
SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR
1. Elm və təhsil üçün hazırlığa necə nail olmaq olar?
2. Elm və təhsillə məşğul olmaq üçün hansı dövr daha münasib hesab olunur?
3. Elm və təhsillə məşğul olduqda nə kimi şeylərdən çəkinmək lazımdır?
4. Müəllim seçdikdə onun hansı xüsusiyyətlərinə diqqət yetirmək lazımdır?
5. Müəllimin tələbənin üzərində olan hüququnu izah edin.
6. Tələbə müəllimə qarşı nə kimi əxlaqi xüsusiyyətlərə yiyələnməlidir?