İnsanlar qədim zamanlardan bəri hansı millət və mədəniyyətə mənsub olmalarından asılı olmayaraq, bir-biri ilə görüşərkən sevinc, istək və rəğbətlərini bildirmək üçün özlərinə məxsus ünsiyyət formaları seçmiş, öz hiss və duyğularını müxtəlif hərəkətlərlə çatdırmaq istəmişlər.
İslam mədəniyyətində bu xoş məram və rəğbət hissi «salam» sözü ilə ifadə olunmuş və tərəf müqabillərin əl-ələ və ya çiyin-çiyinə görüşmələri ilə bildirilmişdir. İmam Sadiq (ə) bu haqda buyurur: «Salam bizim ümmətin salamlaşma tərzi və Allahın bizim üçün pənah və sığınacağıdır».
Qur’ani-Kərimin bir çox ayələrində müsəlmanlara «salam» vermək islami və ilahi bir alqış kimi xatırladılır:
«...Evlərə daxil olduğunuz zaman özünüzü [bir-birinizi, qohum-əqrəbanızı, dostlarınızı və dindaşlarınızı] Allah dərgahından bərəkət və xoşluq diləyən bir salamla salamlayın. Allah Öz ayələrini sizə belə izah edir ki, bəlkə düşünüb daşınasınız» (Nur-61)
«Rəhmanın [əsil] bəndələri o kəslərdir ki, onlar yer üzündə təmkinlə, təvazökarlıqla gəzər, cahillər onlara söz atdıqları [xoşlarına gəlməyən bir söz dedikləri] zaman onlarla gözəl, yumşaq danışarlar»(Furqan-63).
Yə’ni, cahillər onlara [müsəlmanlara] xoşa gəlməz sözlər dedikdə onlarla gözəl və mülayim danışarlar.
Ibrahim (ə)-ın əhvalatında (dastanında) deyilir: Ibrahim (ə) bütlərə boyun əymədikdə əmisi onu daşqalaq olunacağı ilə hədələyir.
«Ibrahim (ə) belə cavab verir: Sənə salam olsun! [Allah Özü sənə rəhm etsin. Məndən sənə heç bir pislik gəlməz]. Mən Rəbbimdən sənin bağışlanmağını diləyəcəyəm. O, mənə qarşı çox mehriban, lütfkardır [duamı qəbul edər!]». (Məryəm-47)
Elə həmin əhvalatda deyilir: Mələklər Ibrahim (ə)-ın yanına nazil olub salam verdikdə onlarla salamlaşaraq belə cavab verir:
«Həqiqətən, elçilərimiz [mələklər] Ibrahimin yanına müjdə [Ishaqın anadan olacağı xəbəri] ilə gəlib: Salam! — dedilər. Ibrahim də: Salam!—deyə cavab verdi...» (Hud-69)
Qur’anın bir çox ayələrində əməlisaleh şəxs və ya təqvalı qövmlər haqda söhbət açıldıqda Allah-taala onlara salam göndərir:
«[Onu belə yad edirlər]: Ilyasinə [Ilyasa] salam olsun!» (Saffat-130).
Qur’anın bir çox ayələrində Allah tərəfindən Cənnət əhlinə salam verildiyi bildirilir. Rə’d surəsinin 23-24-cü ayələrini buna misal çəkmək olar:
«...Mələklər də hər bir qapıdan [cənnət qapılarından] daxil olub onlara:
[Dünyada Allah yolunda bütün çətinliklərə] səbr etdiyinizə görə sizə salam olsun!...»
Həmçinin Nəhl surəsinin 32-ci ayəsində deyilir:
«O kəslər ki, mələklər onların canlarını pak olduqları halda alıb: Sizə salam olsun! Etdiyiniz [gözəl] əməllərə görə Cənnətə daxil olun! — deyərlər».
Bə’zi ayələrdə isə cənnət əhlinin bir-birlərinə salam verdikləri göstərilir:
«Mö’minlərin Cənnətdəki duası: Pərvərdigara! Sən pak və müqəddəssən! – demək, salamlaşmağı: Salam! - sözü, duasının sonu isə: Həmd olsun aləmlərin Rəbbi Allaha!-söyləməkdir.» (Yunus-10)
Bunlarla yanaşı Qur’ani-Kərimin bir çox ayələrində «salam!» ifadəsinin islamın şüarı olması bildirilir.
Peyğəmbər (s) və mə’sum imamlardan (ə) nəql olunmuş bir çox rəvayətlərdə bu məsələyə dəfələrlə toxunulmuş və müsəlmanlar bu gözəl adət-ən’ənəyə sövq olunmuşlar.
Misal olaraq onlardan bir neçəsinə işarə edirik.
Peyğəmbər (s) buyurur: «Cənnətdə elə evlər vardır ki, içəridən çölü, çöldən isə içərisini görmək olur. Bu evlərə ümmətimdən yalnız o kəslər sakin olar ki, camaatla yumşaq davranıb uca səslə onlara salam versin və yoxsullara yemək verib gecələri namaz [gecə namazı] qılıb ibadətlə keçirmiş olsunlar».
Peyğəmbər (s) Əbdülmüttəlib övladlarına müraciət edərək buyurdu: «Ey Əbdülmüttəlib övladları! [Bir-birinizlə] uca səslə, açıq-aydın salamlaşın, qohum-əqrəbalarınızdan hal-əhval tutun, camaat şirin yuxuda olduqları zaman gecələri ibadətlə keçirin, yoxsullara yemək verin, camaata gözəl sözlər deyin ki, Cənnətə daxil olasınız».
Peyğəmbər (s) buyurur:
«Qarşılaşdığınız hər bir şəxs və ev sakinləri ilə salamlaşın ki, Allah-taala yaxşı işlərinizi və xeyir-bərəkətinizi artırsın».
Yenə də o həzrət buyurur: Sizi dünya və axirət sakinlərinin ən gözəl əxlaqı ilə agah edimmi? Səhabələr dedilər: Bəli, ey Allahın Peyğəmbəri!
Peyğəmbər (s) buyurdu: Bu, açıq-aşkar uca səslə salam verməkdir.
Peyğəmbər (s) buyurur: Salam Allah-taalanın adlarından biridir. Elə isə onu uca səslə deyin.
İmam Sadiq (ə) buyurur: «Allahın salam və rəhməti sənə şamil olsun — deyən şəxslərin əməl dəftərlərinə iyirmi beş savab yazılar».
Başqa bir rəvayətdə buyurur: «Günahların bağışlanmasına səbəb olan şeylərdən biri də [camaata] gözəl sözlər deyib [gözəl davranıb] onları [uca səslə] salamlamaqdır».
«Təvazökarlığın əlamətlərindən biri də budur ki, görüşdüyün şəxslərlə salamlaşasınız».
Peyğəmbər (s) buyurur: «İnsanların ən paxılı o kəsdir ki, salam verməkdən çəkinsin».
SALAM VERM Ə Y İ N QAYDALAR I
Salamın əhəmiyyəti ilə tanış olduqdan sonra onun necə verilməsi və qaydaları haqda da ümumi mə’lumat əldə etmək yerinə düşərdi.
1. Salamlaşmaq xeyirli iş olduğu üçün Allah-taala Qur’ani-Kərimdə bu haqda buyurur:
«...Yaxşı işlər görməkdə bir-birinizi ötməyə çalışın...»
Elə isə mö’minlər salam verməkdə bir-birini qabaqlamağa çalışmalıdırlar. Peyğəmbərin (s) həyatına nəzər saldıqda bu həqiqətin şahidi oluruq ki, o həzrət qarşılaşdığı bütün şəxslərdən əvvəl salam verər və onları qabaqlamağa qoymazdı.
Əli (ə) bu haqda buyurur: «Salamın yetmiş savabı vardır, altımış doqquzu salam verənin, biri isə salamı alanın payına düşür».
İmam Sadiq (ə) buyurur: «[Sözünü] salamla başlayan şəxs Allaha və Onun Peyğəmbərinə (s) daha yaxındır».
2. Salam və onun cavabı uca səslə verilməlidir ki, həmin şəxs salamın cavabını eşidə bilsin.
İmam Sadiq (ə) bu haqda buyurur: «Salamı uca səslə verin ki, (qarşı tərəf onu eşitməmək ucbatından cavab verməsin) və sonra deməyəsiniz ki, salam verdim, amma salamımı almadı. Çünki salamı asta verdiyiniz üçün onlar da onu eşitməyə bilərlər. Başqalarının salamını aldıqda da uca səslə dillənin ki, (onlar da) deməsinlər ki, salam verdim, amma cavab vermədi».
3. Salam hər sözə başlamazdan əvvəl deyilməlidir.
Peyğəmbər (s) bu haqda buyurur:
«Salam vermədən sözə başlayan şəxslərə cavab verməyin».
Başqa bir hədisdə buyurur: «Salam verməyənədək bir kəsi süfrənə də’vət etmə».
İmam Hüseyn (ə) buyurur: «Salam vermədən bir kəsə iş görməyə icazə verməyin».
İmam Sadiq (ə) buyurur: «Sözə başlamazdan əvvəl salam verilməlidir».
3. Hər bir şəraitdə salam vermək gözəl xüsusiyyətdir.
Peyğəmbər (s) yol gedərkən hətta küçədəki azyaşlı uşaqlara də salam verərdi. Peyğəmbər (s) özü bu haqda buyurur: «Beş şeyi ömrümün sonunadək tərk etməyəcəyəm. Onlardan biri uşaqlara salam verməkdir. Onlara salam verirəm ki, bu məndən sonrakılar üçün də adət halını alsın».
İslam dinində kimlərin əvvəl salam vermələrinə də müəyyən şərtlər qoyulmuşdur.
Peyğəmbər (s) bunu belə izah edir: «Atlı piyadaya, atlı qatıra minənə, kiçik böyüyə, az kütlə özündən sayca çox olan kütləyə, ayaq üstə olan oturana salam verməlidir».
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, ictimai mövqeyi və ya mövcud şəraiti başqalarından üstün olan şəxslər daha tez salam verməlidirlər. Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuş hədisdə onların hər biri haqda ayrı-ayrılıqda danışılmışdır.
5. Salamın cavabı daha gözəl tərzdə və ya heç olmasa həmin qaydada alınmalıdır.
Nisa surəsinin 86-cı ayəsində bu haqda deyilir:
«Sizə salam verildiyi zaman onu daha gözəl alın və ya [eynilə sahibinə] qaytarın! Şübhəsiz, Allah hər şeyi hesaba alandır».
Rəvayətlərdən birində deyilir: Səhabələrindən biri Peyğəmbərin (s) yanına gəlib o həzrətə «əssəlamu ələyk» ifadəsi ilə salam verir. Peyğəmbər (s) cavabında buyurur: «Ələykəs-səlam və rəhmətullah». Başqa birisi «əssəlamu əlyəkə və rəhmətullah»—deyərək salam verir. Peyğəmbər (s) cavabında buyurur: «Əssəlamu ələykə və rəhmətullahi və bərəkatuh». Üçüncü bir şəxs gəlib «əssəlamu əlyəkə və rəhmətullahi və bərəkatuh»—deyərək salamlaşır. Peyğəmbər (s) həmin qaydada «əssəlamu əlyəkə və rəhmətullahi və bərəkatuh»—buyuraraq salamın cavabını verir. Orada olan və Peyğəmbərin (s) verdiyi bütün cavabları eşidən səhabələrdən biri o həzrətə deyir: Ya Rəsulləllah! Birinci və ikinci şəxsin verdiyi salamın cavabına bir söz artırdınız, üçüncü şəxsin salamını isə olduğu kimi qaytardınız. Peyğəmbər (s) buyurudu: «Çünki o, artırmaq üçün bir şey qoymadı. Mən də ona həmin qaydada cavab verdim».
Qeyd etmək lazımdır ki, «salam» müsəlmanların bir-birinə xitab etdikləri islami adət-ən’ənələrdən biridir və nəql olunmuş rəvayətlərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, müsəlmanlar kafir və fasiqlərə [soyuq münasibət bəsləyərək] salam verməməlidirlər.
Ə L- Ə L Ə V Ə YA Çİ Y İ N- Çİ Y İ N Ə G Ö R ÜŞ M Ə K
«Salam»dan sonra islam adət-ən’ənəsində böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də müsəlmanların bir-biri ilə qarşılaşdıqları zaman əl-ələ və ya çiyin-çiyinə görüşmələridir.
Əli (ə) bu haqda buyurur: Müsəlman qardaşlarınızla üz-üzə gəldiyiniz zaman gülər üz göstərib əl-ələ görüşün ki, ayrıldığınız zaman günahlarınız bağışlansın.
İmam Məhəmməd Baqir (ə) Peyğəmbərdən (s) nəql edərək buyurur: Bir-birinizlə görüşdüyünüz zaman əl-ələ verib salamlaşın. Ayrıldığınız zaman isə Allah-taaladan bağışlanmağınızı diləyin.
Peyğəmbər (s) buyurur: Bir-birinizlə əl-ələ görüşüb salamlaşın, çünki bu gözəl rəftarınız kin-küdurəti aradan aparır.
İmam Sadiq (ə) buyurur: «Mö’minlər bir-biri ilə çiyin-çiyinə görüşərkən Allahın rəhmət və mərhəmətinə qərq olurlar».
Başqa bir hədisdə deyilir: «Gündəlik gördüyünüz şəxslərlə əl-ələ, səfərə gedən şəxslərlə isə qucaqlaşaraq görüşün».
Peyğəmbər (s) adətən salam verib görüşdüyü şəxslərin əlini ayrılana qədər buraxmazdı. Əslində o həzrət bu hərəkəti ilə tərəf müqabilinə öz rəğbət və səmimiyyətini göstərirdi.
İmam Baqir (ə)-dan nəql olunmuş hədisdə deyilir: «Mö’minlər bir-biri ilə əl-ələ görüşdükləri zaman Allah-taala əlini onların əllərinin arasına salar». Yə’ni, mö’min qardaşlarına sevgi və məhəbbət göstərən şəxslər Allahın lütf və mərhəmətindən bəhrələnər və sanki əlini Allahın əlinin içinə qoymuş olarlar.